“Para que hombre? Es es para complicarse la vida nomas..” Vrouw zijn in Bolivia, anno 2015

Foto’s: Lesly Moyano 

Na vier weken in Bolivia vraagt iedereen mij hoe het was. Van de mensen die de vraag stellen is er gelukkig altijd een enkeling die deze vraag stelt om echt te weten hoe ik het land heb getroffen, familie en persoonlijke dingen daargelaten.

Dit verhaal gaat over de vrouwelijke kant van het land. Want deels door eigen interesse – hoe zou ik het als vrouw treffen, als ik er op dit moment zou wonen? – deels aangemoedigd door het feit dat ik elders woon (nieuwsgierigheid naar hoe anders dingen voor mij zijn, en het vertrouwen dat ik minder geneigd zou zijn te oordelen over wat ik hoor, en nog belangrijker, te roddelen over wat ik hoor), en door mijn status als moeder (nu je een van ons bent, kunnen we erover praten), begonnen vrouwen, gevraagd en ongevraagd te vertellen over hun leven, werk, liefde en het vrouw zijn. In deze gesprekken is herhaaldelijk, onbedoeld en op verschillende wijze antwoord gegeven op de vraag: wat betekent het om vrouw te zijn in het Bolivia van 2015? Kleine kanttekening: dit verhaal is gebaseerd op slechts vier weken te midden van voornamelijk stedelijke middenklasse, specifiek in Santa Cruz de la Sierra. Je zult hier dus geen harde waarheden lezen; maar wel fragmenten uit levens, verhalen die deel uit maken van de Boliviaanse vrouw en haar situatie.

Staatsorganen, internationale organisaties en de wereldpers in het algemeen, hebben de afgelopen pak weg twee jaar in het algemeen positief over Bolivia bericht. Het gaat goed met het land: de economie groeit en cijfers vertellen dat die groei (ten opzichte van veel buurlanden) ook enigszins verstandig verdeeld wordt over een breed deel van de bevolking. Gelijktijdig wordt door de overheid geïnvesteerd in zaken die bijdragen aan het algehele welzijn van de bevolking, zoals onderwijs, gezondheidszorg, milieu en infrastructuur (hoewel die laatste twee elkaar vaak in de weg lijken te staan, maar dat is stof voor een ander verhaal). Bolivia is dit jaar zelfs het braafste jongetje van de klas gebleken, toen het door de VN werd benoemd als chair van het nieuwe Framework for Sovereign Debt Restructuring, een groep aan de VN verbonden, die landen met staatsschuld moet bijstaan in het op een integrale manier aflossen van schulden.

Waar internationale grafieken en rapporten positief zijn over bepaalde ontwikkelingen in Bolivia; met de positie van de vrouw gaat het niet zo best. Cijfers van geweld gericht op vrouwen, huiselijk geweld en femicidio zijn in Bolivia onder de hoogste van de regio. In het kader hiervan is in maart 2013 vanuit de overheid de Law to protect Women geïntroduceerd, echter blijkt de implementatie ervan vooralsnog weinig zichtbare positieve effecten te hebben. Ook in de gezondheidszorg treft de vrouw het niet zo goed.  Volgens een rapport van Save The Children uit 2015 is Bolivia het een na slechtste land in de regio om moeder of pas geboren kind te zijn; het staat tussen de landen met de hoogste aantallen sterfte tijdens de bevalling, van zowel moeder als kind – en dit alleen gemeten in urbane gebieden, wat dus niks zegt over de inheemse plattelandse vrouw. Verder, in termen van reproductieve gezondheid is abortus nog altijd illegaal en dat zal voorlopig ook zo blijven: in 2013 is een verzoek tot depenaliseren van abortus vanuit een feministische groep verworpen en heeft massale tegenstand gekregen van voornamelijk vrouwen.

Op werkgebied vertelden vrouwen die ik sprak hoe een grootschalige flexibilisering van de arbeidsmarkt in de grote steden voor de uitkleding van rechten voor de werknemer zorgt. Niet alleen in bedrijven, maar ook door overheid en allerlei instanties wordt in groeiende mate hiervoor gekozen. Vrouwen die op basis van dit model werken hebben bijvoorbeeld geen vast contract, pensioen, zwangerschapsverlof of zorgverzekeraar. Was de in de informele sector werkende vrouw van oudsher al op zichzelf aangewezen; nu is een behoorlijke groep vrouwen van de fórmele sector hieraan bijgevoegd. Dit treft vooral jonge professionele vrouwen. De onzekerheid dat dit teweeg brengt, is zowel bij laag- als bij hoogopgeleide stellen vaak reden tot uitstellen van het stichten van een gezin. En voor wie daar wel voor besluit te gaan, is goede begeleiding tijdens zwangerschap en bevalling geen garantie. Door gebrek aan goede landelijke gezondheidszorg is reguliere controle tijdens de zwangerschap voor een enkeling gereserveerd, vrouwen worden nauwelijks geïnformeerd over de zwangerschap en ook niet over de bevalling, de mogelijkheden en de risico’s. Sterker nog, het kan zomaar zijn dat het soort bevalling dat je ondergaat afhankelijk is van de dikte van je portemonnee: de midden- en hogere klasse zal standaard een keizersnee krijgen omdat ze zich dat kunnen permitteren en omdat ze, nooit geïnformeerd over de risico’s daarvan, dat ook prefereren. ‘Dicen que el parto natural te destroza’, (‘ze zeggen dat een normale bevalling je kapot maakt’), zegt een zwangere die volmondig voor een keizersnee gaat kiezen. ‘Quisiera parto natural pero mi clínica no lo permite por los riesgos, prefieren planear la cesarea, y hacerlo buscar un médico que quiera parto natural no me lo cubre el seguro’ (‘Ik zou een natuurlijke bevalling willen maar het ziekenhuis van mijn verzekering wilt het risico niet aan en als ik het met een andere dokter regel, wordt het door de verzekering niet gedekt’), zegt een andere die gedwongen is iets te kiezen dat ze liever niet zou willen. Iemand van laag inkomen zal het waarschijnlijk hoe dan ook op de natuurlijke manier moeten doen, ook als de risico’s daarvan hoog zijn; ze kan toch geen keizersnee betalen.

Inderdaad, als vrouw zou je dus behoorlijk pessimistisch van dit alles worden. Toch, als je daar een tijdje over straat loopt, valt al snel op dat ondanks de negatieve aspecten, Boliviaanse vrouwen midden in het leven lijken te staan. De vrouwen die ik zie en spreek, kopen, verkopen en investeren; laten bouwen, vechten, reizen, leiden gezinnen of zelfs gemeenschappen, blokkeren, staken, ageren tegen de overheid met machotrekjes en tegen het gebrek aan bescherming. Ze lachen en huilen, schreeuwen wanneer nodig, dragen rode lippenstift, strakke kleding, soms een pollera en een hoed, of juist een spijkerbroek en tattoo’ s. Ik heb verhalen gehoord van vrouwen die om hun lage loon een beetje aan te vullen, op het werk van onderbroeken tot tupperware stiekem aan elkaar verkopen. Van vrouwen die om dezelfde reden, zonder dat hun mannen (als ze die hebben) het weten, pasanacu of rosca met elkaar spelen: een collectief spaarsysteem waarbij iedereen wekelijks eenzelfde bedrag inlegt en binnen een afgesproken tijd dat bedrag maal het aantal spelers krijgt. “De esa manera pago las mensualidades de mis hijos” (op die manier kan ik de school van mijn kinderen betalen). Ik hoorde een verhaal van een vrouw die zich inzette om een mercado abasto, een boerenmarkt, in hun dorp te laten komen zodat ze haar sinaasappels zelf, zonder een tussenpartij, kon verkopen. Van een vrouwelijke journalist die, ondanks intimidaties, strijd voert tegen de conservatieve en corrupte (en overwegend mannelijke) gevestigde orde binnen culturele organen. Van een vrouw die met spaargeld auto’s koopt om haar werkloze broers als taxichauffeurs in dienst van haar te laten werken. Of een andere jonge professionele vrouw die besluit alleen te gaan wonen en telkens confrontaties aangaat om haar conservatieve omgeving te leren dat dit totaal niks over haar ‘reputatie’ zegt. De alleenstaande moeder die haar kinderen en die van haar zus grootbrengt, de andere alleenstaande zwangere vrouw die tegen alles in toch iemand zoekt die haar kan bijstaan tijdens een thuisbevalling.

Bij vrouwen die ik sprak viel mij op dat mannen; hun man, een man, een vriend of een vader, niet vaak onderwerp van gesprek waren. Van de huishoudens die ik sprak, bestond een groot deel uit één verdiener; de vrouw, nooit de man. Bolivia mag erg conservatief en kerkelijk zijn wat betreft LGBT-rechten en abortus; aan het sacrament des huwelijks heeft iedereen lak; de cijfers van scheidingen zijn opvallend hoog. Omdat co-ouderschap nog geen voorkomend fenomeen is, dragen gescheiden vrouwen, soms deels ondersteund door alimentatie, de verantwoordelijkheid over het huishouden. Veel vrouwen hebben dus geen partner. Soms uit eigen keuze door ervaringen met een slecht huwelijk: ‘Para que hombre? Es para complicarse nomas’ (‘waarvoor een man? Om mijn leven alleen maar gecompliceerder te maken, zeker’). Andere omdat ze geen partner kunnen vinden. Volgens vooral jonge zelfstandige, werkende vrouwen raken manen geïntimideerd door hun financiële zelfstandigheid: ‘Les asusta que viva sola y me pague mis cosas’ (‘ze schrikken van het feit dat ik alleen woon en mijn spullen zelf betaal’). En als ik alleenstaande vrouwen vraag of ze dit niet jammer vinden antwoorden ze: ‘si, pero mejor sola que mal acompañada’ (‘ja, maar beter alleen dan slecht vergezeld’).

Wat vrouwen vertellen en aantonen is dat ze, ondanks vaak vijandige omstandigheden, het beste maken van wat ze hebben, en het daarom best goed met ze gaat. En wat dit vertelt over de goeie cijfers in Bolivia is, wat mij betreft, dat de vrouw heden ten dage een sleutelspeler in de Boliviaanse economie is, ze dragen significant bij, investeren bewust en verspillen weinig. Bovendien werken ze vaak als solidair vangnet voor (niet zelden mannelijke) familieleden. Toch zou wat meer steun welkom zijn, en is meer collectieve actie nodig van vrouwen onderling om samen voor meer erkenning en bescherming vanuit de overheid te strijden.

Het is zeker niet zo dat vrouwen niet opkomen voor zichzelf. Er vinden regelmatig acties plaats om deze problemen aan te kaarten en er zijn initiatieven op verschillende niveaus bezig om verandering teweeg te brengen, alleen lijkt de overheid daar ten eerste weinig gehoor aan te geven, of geen heil te zien in structurele veranderingen in deze vraagstukken , en ten tweede lijkt het genderdebat vaak te lijden onder het dominante post-kolonialistische, anti-racismedebat. Tijdens mijn verblijf publiceerde bijvoorbeeld de journaliste Isabel Gracía een kroniek over het leven van moeders in de gevangenis (¿Cómo se vive la maternidad en prisión?), waarop ze van collega journaliste en feministische activiste Maria Galindo beticht werd van het recht niet hebben daarover te schrijven; blank, mooi en rijk als ze was wist ze immers niet waar ze over schreef. Hierna ging het debat (weer) over racisme en discriminatie in plaats van over de positie en de rechten van de vrouw.

Dus, hoe gaat het nou in Bolivia? We zullen zeggen dat het de vrouw niet gemakkelijk wordt gemaakt maar dat die vastberaden lijkt te zijn om het ver te schoppen. Evo Morales kan dan heel trots kijken bij de zoveelste “internationale” veer in zijn kont, ik zou willen opperen dat de rol van de vrouw op de (formele én informele) arbeidsmarkt, van groot belang is voor de huidige groei in het land. Dit zou wel eens wat vaker in rapporten genoemd mogen worden.